Πορεία 8000 Χρόνων Ιστορίας και Πολιτισμού

 « Άγγιχτη νύμφη της σιωπής κι ώ ψυχοπαίδι ωραίο
της σιγαλιάς και του καιρού τ’ άργου, π’ ανιστοράεις,
ώ ιστορικέ των ρουμανιών, άνθινο μύθο αρχαίο,
γλυκύτερα απ’ τις ρίμες μας, ποιό θρύλο μολογάεις,
θρύλον ανθρώπων ή θεών, γύρα στο ωραίο σου σχήμα»

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Ο σπουδαιότερος οικισμός που έχει ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα είναι της Χοιροκοιτίας, γνωστός ως «Πολιτισμός της Χοιροκοιτίας» (Νεολιθική 5800-5250 π.Χ.). Στις γνώσεις μας για τη χρονολόγηση της Νεολιθικής Περιόδου υπήρχε ως τελευταία ένα κενό 1500 χρόνων. Πρόσφατες ανασκαφές (1965-1970) στη Φιλιά-Δράκος Α αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων για τη μελέτη του νεολιθικού πολιτισμού.

Η παλαιότερη φάση της Νεολιθικής Περιόδου (Οικισμός Χοιροκοιτίας) χαρακτηρίζεται από πλήρη ανυπαρξία κεραμικής και από τη χρησιμοποίηση του λίθου για την κατασκευή αγγείων και εργαλείων. Γραπτή καραμική εμφανίζεται για πρώτη φορά κατά την Νεολιθική Περίοδο στη Φιλιά- Δράκος Α.

Τελευταία ανακαλύφθηκαν στη Φιλιά-Δράκος Α (1965-1970) και τον Άγιο Επίκτητο-Βρύση σπουδαία τοπικά  εργαστήρια γραπτής κεραμικής, κυρίως πρόχοι μεγάλοι, προχοίσκοι, σκύφοι, που χαρακτηρίζεται από δακτύλιους εξηρημένους πάνω στη λευκή επιφάνεια του πηλού από ομόκεντρους κύκλους και δίσκους, κυματοειδείς γραμμές και στολιδωτή διακόσμηση. Η Φιλιά και ο Άγιος Επίκτητος όμως έδωσαν και τα πρώτα δείγματα «κτενιστής κεραμικής» που χαρακτηρίζει τη Νεολιθική || (στους Βουνούς).

Οι κάτοικοι της Νεολιθικής Περιόδου έκτιζαν τους οικισμούς τους σε αείρροες πηγές που  βρίσκονταν στις πλαγιές των βουνών ή πλησίον ποταμών. Χρονολογικά μεταγενέστεροι από την Πρώιμη Χοιροκοιτία είναι οι οικισμοί της Φιλιάς-Δράκος Α και του Αγίου Επικτήτου-Βρύση. Στον πρώτο οικισμό που βρίσκεται βορειοδυτικά του νησιού βρέθηκαν δυο στοιχεία ιδιαίτερα σπουδαία. Λιθόκτιστο τείχος που περιβάλλει τις καλύβες του οικισμού. Έχουν δοθεί δυο ερμηνείες γι’ αυτό, ότι ήταν οχυρωματικό τείχος ή δρόμος που οδηγούσε στο ποτάμι.

Επίσης βρέθηκαν υπόγεια ορύγματα κομμένα μέσα στο βράχο που ο προορισμός τους ακόμη αποτελεί μυστήριο. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι δεν χρησίμευαν ούτε για ταφές, ούτε για κατοίκηση ή αποθήκευση. Οι νεκροί θάβονταν μέσα σε χωριστούς τάφους έξω από τις κατοικίες, χωρίς όμως κτερίσματα, σε σύγκριση με τη Χοιροκοιτία που οι νεκροί θάβονταν μέσα στις κατοικίες ενάμισι μέτρο κάτω από το δάπεδο.
Στον οικισμό της Φιλιάς-Δράκος Α ήλθε στο φως και ο πρώτος θαλαμοειδής τάφος, όπου βρέθηκαν κατάλοιπα σκελετού. Τόσο η Φιλιά, όσο και ο Άγιος Επίκτητος απέδωσαν άφθονη κεραμική με γραπτό διάκοσμο σε κομψούς και ασυνήθιστους ρυθμούς.

Ανακοινωθέν του Γραφείου Δημοσίων Πληροφοριών (Ελληνικά)
Ανακοινωθέν του Γραφείου Δημοσίων Πληροφοριών (English)

ΧΑΛΚΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κάποιο φυσικό αίτιο, ίσως σεισμός επέφερε το τέλος της Χαλκολιθικής | Περιόδου της Ερήμης. Ακολούθησε καινούρια πολιτιστική φάση, η Χαλκολιθική || που υπήρξε σύντομη και δεν είναι καλά τεκμηριωμένη. Οι σχετικές ανασκαφές περιορίζονται κυρίως στην Αμπελικού και στη Φιλιά-Δράκος Β. Οι κατοικίες εξακολουθούν να είναι κυκλικές με λίθινο θεμέλιο, όπως στην Ερήμη.     Εμφανίζονται όμως νέες τεχνοτροπίες στη διακόσμηση της κεραμικής και κυρίως στα ερυθρομελανά στιλτινά και ερυθρά στιλτινά αγγεία. Τα αγγεία αυτά με τις σκοτεινότερες γυαλιστερές επιφάνειες προαναγγέλλουν τα τελειότερα ερυθροστιλβωτά  της Πρώιμης Χαλκοκρατίας.

Υπάρχει και μια άλλη, αρκετά σπάνια τεχνική, «η μελανόχριστη κτενιστή», γνωστή από τη Φιλιά και μερικές θέσεις δυτικά της Κερύνειας. Απαντάται κυρίως σε μερικούς σκύφους σκεπασμένους με μαύρο αλείφωμα που όταν το περνούσαν με χτένι άφηνε στην επιφάνεια του αγγείου κόκκινες ταινίες. Δείγματα της κεραμικής αυτής είναι γνωστά από την Ταρσό της Κιλικίας. Είναι σαφές ότι υπήρχαν στενές εμπορικές επαφές με την Μικρά Ασία.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ

Ενώ για τη Νεολιθική και τη Χαλκολιθική περίοδο ανασκαφές έφεραν στο φως οικισμούς και χρήσιμες πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των προϊστορικών Κυπρίων, από την περίοδο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας δεν γνωρίζουμε τίποτε σχεδόν για τους οικισμούς, επειδή οι ανασκαφές περιορίστηκαν σε νεκροπόλεις, εκτός από μια στην Κυρά-Αλώνια. Η πρώιμη αυτή φάση έχει χαρακτηριστική κεραμική με κύριο εκπρόσωπο τις ερυθροστιλβωτικές πρόχους με επίπεδη βάση και λοξότμητο στόμιο.

Ο χώρος που έδωσε για πρώτη φορά την κεραμική αυτή είναι η νεκρόπολη της Φιλιάς (Λαξιά του Κάσινου) στις  ανασκαφές του 1942-1943 που έγιναν από τον Κύπριο αρχαιολόγο Πορφύριο Δίκαιο. Η πολιτιστική αυτή φάση της Πρώιμης Χαλκοκρατίας | είναι γνωστή ως «Πολιτισμός της Φιλιάς» και  επεκτάθηκε και εξελίχτηκε στη Βασίλεια,  Κυθρέα, Αγία Παρασκευή Λευκωσίας και νοτιότερα στην Ανώγυρα και Σωτήρα. Βρέθηκαν μελανόχριστα κτενιστά αγγεία που την συνδέουν με τη χαλκολιθική, καθώς και χάλκινα εργαλεία και όπλα.

Το παλαιό αυτό στάδιο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας χρονολογείται γύρω στα 2300 π.Χ., υπάρχει όμως η άποψη ότι η χρονολογία πρέπει να ανυψωθεί.

Την εποχή αυτή πιστεύεται ότι συνέβηκε στην Μικρά Ασία κάποια μεγάλη καταστροφή που επέφερε το τέλος της  Πρώιμης Χαλκοκρατίας στην περιοχή και που οδήγησε πολλούς Μικρασιάτες πρόσφυγες στην κοιλάδα του Οβγού. Προχώρησαν από τον κόλπο της Μόρφου για να εγκατασταθούν σε θέσεις όπως η Φιλιά, Κυρά, Χρυσηλιού, Δένεια και Μόρφου.

Η κεραμική της Φιλιάς παρουσιάζει κοινά σημεία με την κεραμική του Ικονίου στην Μικρά Ασία. Μερικοί μελετητές θεωρούν ότι ο πολιτισμός της Φιλιάς αποτελεί επιτόπια εξέλιξη. Δεδομένου όμως ότι ο πολιτισμός αυτός απλώνεται σε μεγάλη έκταση από τη Βασίλεια μέχρι τη Λευκωσία και ακόμη νοτιότερα, άλλοι μελετητές πιστεύουν ότι με την εγκατάστασή τους οι Μικρασιάτες έποικοι εισήγαγαν τον πολιτισμό τους που μετέπειτα μετεξελίχτηκε στη Μέση και Ύστερη Χαλκοκρατία σε ένα θαυμαστό πολιτισμό. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι μέχρι και σήμερα οι απόψεις σχετικά με την προέλευση του «Πολιτισμού της Φιλιάς» διίστανται.

 Ένα συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί αβίαστα από την πορεία της προϊστορικής Φιλιάς είναι ότι υπάρχει μια συνέχεια της ζωής και του πολιτισμού της από την Νεολιθική (5250 π.Χ.), συνεχίζεται κατά τη Χαλκολιθική (2500-2300 π.Χ.) και χωρίς καμιά διακοπή κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία (2300-2100 π.Χ.). Η Πρώιμη Χαλκοκρατία έδωσε θαυμαστή τεχνοτροπία στα αγγεία, γι’ αυτό και η φάση αυτή δίκαια ονομάστηκε από τους αρχαιολόγους ως  «Πολιτισμός της Φιλιάς». Ένα άλλο συμπέρασμα είναι πως ο πλούτος και ο ξεχωριστός διάκοσμος των αγγείων που βρέθηκαν αποδεικνύουν ότι τα περισσότερα δεν ήταν για καθημερινή χρήση, αλλά ως διακόσμηση και αυτό φανερώνει το επίπεδο ζωής και τον πλούτο των κατοίκων της περιόδου εκείνης.

Μέσα στη δύνη των καιρών μας, αδήριτη είναι η ανάγκη της διαλεκτικής σχέσης με τις ρίζες μας και τον πολιτισμό που μας άφησαν οι προϊστορικοί κάτοικοι της Φιλιάς. Αυτή η αληθινή μέθεξη θα σώσει το ελληνικό μας πρόσωπο, θα ανακτήσουμε τη δύναμη για Εθνική αυτοπεποίθηση να αντικρίζουμε τον κόσμο κατάματα και με πλήρη συναίσθηση της προϊστορίας, της ιστορίας και της πρόσφατης πορείας στον τόπο τούτο που λέγεται Κύπρος.